ვაჟა ფშაველას პოემა „ბახტრიონი“ (ადაპტირებული)

---

დღემ დაიხურა პირ-ბადე,
მთებმა დახუჭეს თვალები.
აღარ შფოთობენ საფლავში
გმირთ ოფლის მღვრელი ძვალები.
-
წმინდა გიორგის დრსასწაულზე რიტუალი მოხუც ქალს აღუსრულებია, ტრადიციულად თემი იკრიბება და ხევისბერის კურთხევით სწირავდნენ საკლავს სალოცავებს. ახლა მგლოვიარე და ცრელდამდინარე დიაცის ამარა დარჩენილა ფშაველთ სალოცავი, რომლის სადიდებლადაც „საბრალოდ“ ბჟუტავს ობოლი სანთელი.

ბერი ტიროდა დიაცი,
ისმის ქვითინი ქალური.
საჯარეს დიაცს რა უნდა?
არ თუ ეშინის დავისა?
მარტოს აუნთავ სანთლები
და ხატიც უდიდებია;
მარტოს დაუკლავ საკლავი,
თვითონვე უტყავებია;
მარტოდ-მარტოკას დიაცსა
ხატ-ღმერთი უხსენებია!
აქ არც ხევისბრის ხმა ისმის,
არსად ფშაური ღრეობა.

საიდანღაც ერთი უშნო, ყარიბი, იარაღასხმული, წვერგაბურძგნული კაცი გამოჩნდა

კაცი ფშაურის ერითა.
დადგა, დაეყრდნო თოფის ტუჩს,
ცრემლებს იწმენდდა ხელითა,
იზიარებდა ბებრის დარდს
სახის შეჭმუხვნით ხმელითა.
თავის დარდებში გართული
დიაცი მიჰხვდა ვერასა,
ტიროდა, ემდურებოდა
ხოშარელთ ბედისწერასა.
გულს იმჯიღავდა, ჰკითხავდა
ნანგრევებს ცრემლის დენითა:
“სრულ ჩვენ რადა ვართ ტანჯვაში,
კვნესა რად ისმის ჩვენითა?
როდემდის უნდა ვსტიროდეთ,
მიწა ვასველოთ ცრემლითა?
ან მიწა რად არა ძღება
დამდნარის გულის წვენითა?!
დიდიხანს უყურა ფშაველმა დიაცის ვაებასა და მოთქმოს, მიხვდა, რომ ფშავს დიდი უბედურება დასტყდომია თავს. ბოლოს ათრთოლებული ხმით შეჰბედა კითხვა, ვინ იყო და ვის გლოვობდა ასე გულმდუღრად. სანათამ გაიკვირვა მამაკაცის ხილვა:
„აღარ მეგონა, თუ მამრი
კიდევ მიწაზე დადისა“...
მგზავრს გაუკვირდა, რომ ქალს აღუსრულებია სამწყალობო რიტუალი, სთხოვა, ეამბნა ამის მიზეზი. სანათამ უთხრა, რომ თათრები თავს დასხმიან ფშავს და მამაკაცებმა თავი შეაკლეს მტერს.
რად გვინდა დედებს შვილები?
რაზე ვსწვალდებით, ნეტავი?
გაჰზდი, გალაღებს ვაჟკაცი,
ლამაზი, გორის მდრეკავი.
გალაღებს, მაგრამ ტყუილად:
დღეს მთელი, ხვალე მკვდარია;
მოვა, წაიღებს უეცრად
სისხლისა ნიავ-ღვარია!
პირსისხლიანის მსინჯველი
შვილის, დუშმანიმც არია!
სანათაი ვარ მე, შვილო,
აფხუშოური ქალია,
აქა ვარ გამოთხოვილი,
ბერიძე მყვანდა ქმარია.
შვიდი გავზარდე ვაჟკაცი,
თითო ლომისა დარია.
შვიდივ გამიწყდა ერთ დღესა,
მამაც იმათთან მკვდარია.
ხოშარის გორზედ დავმარხენ,
თავზე დასტირის ქარია.
ორს კვირას საფლავებ ვსთხარე,
იმათ თავშესაფარია. -
-
უკაცურთ კაცობა გვმართებს,
მანამ სული გვჩრავ პირშია.
ხატიც შაგვინდობს ცოდვასა,
რო გვნახავს გასაჭირშია.

როდესაც სანათამ მგზავრს ვინაობა ჰკითხა, კაცმა ბედკრული ცხოვრების შესახებ უამბო: სახელად კირია რქმევია, მათურელი ყოფილა წარმოშობით („ძირადა“), ფშავიდან თუშეთში გადახვეწილს, ობლობაში გაზრდილს დიდი გასაჭირი არგუნა საწუთრომ.

ოცს წელს მიწა მაქვ ლოგინად,
ცა მახურია საბნადა;
ავდარში შავი ნისლები
ტანზე მეხვევა ნაბდადა.
სანათამ ფშავში დაბრუნების მიზეზი ჰკითხა, მგზავრმა კი მიუგო:

საქმე გაჭირდა, დედილო,
ურჯულო თათრებისგანა:
დათარეშობენ... კახეთი
მისცეს ქარსა და ნიავსა;
აწიოკებენ ქალ-რძალსა,
ნამუსსა ჰხდიან ძალადა.
არა ჰზოგავენ, დედილამ,
ვინც-კი მაუათ თვალადა.
მთელი კახეთი ქცეულა
ჩიქილა-მოხდილ ქალადა.
-----------------------------------------
თუშებს იარაღი აუსხმათ და ზეზვას მეთაურობით თათრებზე გალაშქრება განუზრახავთ, ფშავს დასახმარებლად მაცნედ  კირია გამოუგზავნიათ დახმარების თხოვნით.

“ჩვენაც ხომ თქვენი ძმანი ვართ
სისხლით, ხორცით და რჯულითა.
მტერმა დაგვჩაგრა, გვიშველეთ,
გაუტეხელნო გულითა.
უბაროდ, განა არ იცით,
მთანიც რო ვერა გვარობენ.
გვიშველეთ, ფშაველ-ხევსურნო,
ბარზე თათრები ხარობენ.
ჩვენის საყდრების ტრაპეზთან
ეხლა მოლები გალობენ.“
------------------------
კირიას ხსომებია, რომ ხოშარელები ამ დღეს ხატობას  იკრიბებიან, მათთან მოსულა, რომ მტერთაგან კახეთის აოხრების შესახებ ეცნობებინა ძმათათვის. როდესაც შეიტყო ფშაველთა გმირული სიკვდილის შესახებ, თითქოს შეეხარბა კიდეც მათი.
„სიცოცხლეს აუგიანსა
სიკვდილი მიჯობს ხმალზედა.
როს ჩემი ბინა სხვას ჰრჩება,
ჩემი ცოლი და შვილები, -
თუ დუშმნის ხმალი არ მომკლავს,
მე თვითონ გავიგმირები.
დედა-შვილობას, ნუ სჩივი,
ღმერთმა აცხონოს გმირები,
რომ არ წაიღეს საფლავში
ლაფით მოსვრილი პირები.“
სანათამ აჯანყებულთა გამარჯვება ინატრა:

„თუ ამას გავიგონებდი,
არ ვიტირებდი მკვდრებზედა:
იმავ დღეს, შვილო, დედილამ,
ჭრელს ჩავიცომდი კაბასა“
სანათა დაჰპირდა მგზავრს, რომ თვითონ ჩამოივლიდა ფშავს, თუკი ვინმეს ცოცხალს გადაეყრებოდა, კახეთის ამბავს აუწყებდა.

„მე თუ რვა სული შავსწირე,
თითოს ვერ გაიმეტებენ?
გულმხურვალედ ლოცულობდა და ლაშარის ჯვარს ავედრებდა ბედკრულ ქვეყანას სანათა. მგზავრი ხევსურეთს გაეშურა, სანამ დალოცა და საგზალი გააყოლა.

--
ცხრა-ათ კუთხიდამ მოდიან
ფშაველ-ხევსურნი რბოლითა...
ივსება ლაშარის გორი
ქორ-შავარდნების ფარითა;
მგლური დააწყვეს ნაბიჯი,
მოკლედ გადმოვლეს გზანია.
რა საამური დრო არის,
რა საამური წამია!
-------------

შეიკრიბა ჯარი ლაშარის ჯვართან, პირქუშუ მხედრების  „გულის პასუხი ერთს ფიქრად შაიკონება“ ქადაგის დანახვისას მუხლი მოიყარა ჯარმა, რომელსაც ქადაგისგან საუფლო ნება და კურთხევა ებოძა საომრად წასასვლელად. ლაშქარმა ადიდა ლაშარის ჯვარი და უფალი, პატივი მიაგეს ბრძოლის ველზე გმირულად დაცემულთ. ლაშქართს ლოცავდა ხევისბერი ლუხუმი, რომელმაც ჩაფიქრებულსა და დადარდიანებულ  ობოლ კვირიას უგუნებობის მიზეზი ჰკითხა. თურმე სიზმარი უნახავს: ვითომ შავ ცხენზე იჯდა, რომელიც ქარივით მიჰქროდა, მისი ფრანგულის ტარზე სამი სანთელი ენთო, ფარზე კი ჯვარი იყო გამოსახული. ტრიალ გაყვვავილებულ მინდორზე საზარელი შავი გველეშაპი (აქ:ვეშაპი) ცეცხლს აფრქვევდა. გველეშაპმა შეჭმა რომ დაუპირა, კირიამ ხმალი იშიშვლა და გააპო, მაგრამ ცეცხლი შეაფრქვია ცხენსა და კაცს, კვირიას ვითომ გული წასვლია, გნს რომ მოსულა, ნახა, რომ დიდი ჭადრის ჩრდილქვეშ თეთრ ქვეშაგებზე იწვა, გვერდით ცხენი ეგდო, ჭადარზე ბებერი ქედანი იჯდა, მზის სხივმა წამიერად დაანათა „ობოლი სხვი“ და  „გაბრუნდა“, კვირიას კი ვითომ ჩაეძინა.

სიზმარი ლუხუმმა ცუდად ინიშნა, სხვანი ჩაფიქრდნენ. ამ დროს ცხენის ფლოქვების ხმა შემოესმათ. ეს შანშეს ქალი ლელა იყო.
„თამამად, ვაჟკაცურადა
თავს წამოადგათ ქალია.
ცხენს იჯდა მამაცურადა,
წელთ თუმც არ ერტყა ხმალია;
ხელთ ეპყრა შუბი წვერ ბასრი,
მამისთვის მონაპარია.“
---------------------------
გწყალობდესთ ლაშარის ჯვარი
გასულებს ბრძოლის ველზედა! -
ღიმილითა სთქვა ლელამა,
შუქი გამოჰხდა პირისა. -
საამურია საცქერლად
ვარდზე ცვარები დილისა! -
ქალი ჰგავს სამოთხის ყვავილს,
ნარწყავსა უკვდავებითა;
ხორცშესხმულს სიყვარულსა ჰგავს,
აუწყველს უწყავებითა.
ლელამ ჯარს გაუმხილა გულისწადილი და ასე ადრიანად სტუმრობის  მიზეზი:

ვერ მიჰხვდით? პირდაპირ გეტყვით:
თათრებთან ომი მწადიან,
მინდა რო ჯავრი ვიყარო,
ბევრს სამ ავს საქმეს სჩადიან:
იკლებენ საქართველოსა,
მუმბარეზობით დადიან.
ლელამ დაუძლურებული მამის ნაცვლად გადაწყვიტა მტრის ჯავრის ამოყრა. ხევისბერმა შინ დაბრუნება და მამის მოვლა ურჩია ქალს, ლელამ კი უპასუხა, რომ სიზმრად კუპრივით შავ კაცს ხედავს , რომელიც ადამიანის თავებს დაათრევს, მისი ძმის მკლავებს უწყობს. გაბრუნდა გულდამდუღრული ლელა
„ქალის ქვითინსა მდუღარეს
მთანი იწერენ მკერდზედა;
ოცნება ტანჯულის ქვეყნის
ქვითინებს მთისა წვერზედა.“
კვირია დაედევნა ლელას გზაზე, ძმობა ღუთქვა , გაეცნო, უთხრა, რომ თუშეთში გადმოსახლებული ფშავია, გოგოლაურთა დისწულიდა მათურელ გივის შვილი. კვირიამ დაუწუნა თემს ნაჩქარევი უარი ქალის წაყვანაზე საომრად.  შემდეგ ერთად წასვლა შესთავაზა ბახტრიონს. ჩანაფიქრიც გაანდო, რომ ლაშქარზე ადრე მოტყუებით შეაღწევდნენ შიგნით, ვითომ ყეენს უფეშქაშა ქალი და თავად მიუსაფარი დაბინავებას სთხოვს. გამთენიისას მოსულ ჯარს კი ციხის კარს გაუღებდა, სიცოცხლის ფასადაც რომ დასჯდომოდა. ლელა სიხარულით დასთანხმდა დაძმობილებულს და ერთად გაეშურნენ ბახტრიონისკენ.

ლარქარმა რომ კვირია ვეღარ იხილა, დაეჭვდა, იქნებ ღალატი ჩაიფიქრაო.
„რა გაიგება, იქნება
ბრიყვმა გაგვყიდოს ფულზედა,
ფიცი გატეხოს უსირცხვოდ,
ხელი აიღოს რჯულზედა,
ცოცხლად დაგვმარხოს, თვითონვე
მიწა გვაყაროს გულზედა.“

ხევეისბერ ლუხუმის შერისხვამ ლაშქარს გაუფანტა ეჭვი და გზა მშვიდად განაგრძეს და ზეზვას მხედრობას შეუერთდნენ. ლუხუმმა მოიკითხა  ბრძოლებში „გაჭაღარავებული“ და „ჩამობერებული“ ზეზვა და მისის ცხენი საღარი, რომელიც თურმე ბრძოლაში მოუკლეს ზეზვას.
„ერთურთს სალამი მიართვეს,
ფიცით შაიკრა ჯარია.
მაღლიდამ მაკურთხებელი
თავზე დაადგათ ჯვარია.“
ხუთშაბათს დილით ბახტრიონის თათრებს „დღე გაუთენდათ მწარია“, მტრის ძლევის სურვილით შედუღაბებული ლაშქარი შეუპოვრად იბრძოდა.
„ეს ის დრო იყო, როდესაც
მთასა ჰლოცავდა ბარია,
როს სალოცავად მიაჩნდათ
მთიელის ხალხის გვარია“...
ქართველთა ლაშქარს ბახტრიონის ციხის კარი კვირიამ და ლელა გაუღეს, უყოყმანოდ შესწირეს თავი სამშობლოს. იძლია მტერი, გამარჯვებული ჯარი უკან ბრუნდება. ნაბდებში გახვეულ მიცვალებულთა შორის მოჰყავდათ ობოლი კვირია და ლელა ბაჩლელიც, რომლებიც დახოცილები დაუხვდნენ ლაშქარს ციხის კართან. ბრძილის ველზე შუპოვრედ იბრძოდნენ ბერი ლუხუმი და ზეზვა, რომელიც დუშმანმა დაჭრა, მაგრამ კვნესა არ აღმოხდენია სისხლდამდინარეს.

„სახელს უმატეთ სახელი -
ძვირფასი საპოვარია.“
სახელოვანი ვაჟკაცების ჩამოთვლის დასასრულს მოღალატე წიწოლას ბრძოლიდან სიცხვილიანი გაპარვის შესახებაც ეცნობა ლაშქარს.
„ნეტარ სად დაიმალება
სიცოცხლით სიკვდილიანი?“
მიწამ შაჭამოს ცოცხალი

ე მაგისთანა მხედარი!

ომშიით გამოქცეულსა

მეხი დაეცეს მედგარი!

არ ვარგა, იმიტომ თქმულა,

კაცი ქალებში მკვეხარი.

ლუხუმი აღარავის უნახავს ბრძოლის შემდეგ, წუხდა ლაშქარი, ხევისბერისა რომ ვერაფერი შეიტყვეს.
„გვრცხვენიან, ჭირად გვქცევია;
დაკარგვა ჩვენის პატრონის
საგონად გარდაგვქცევია.“

წიწოლას ივრის ჭალებში მუხის ხეზე თავი ჩამოუხრჩვია. დედა შერხვენილ  შვილს დასტიროდა,

“ნეტავი თავზე დამეცეს
მთა-ღელე ბარიანადა!
ნეტავ არც შვილი მყოლიყო,
არც გავჩენიყავ დედასა,
თუ ამას შავესწრებოდი,
ამდენ სირცხვილის კრეფასა!
მაღალი მთის ძირში, უღრანსა და უდაბურ ტყეში მკერდში დაჭლი იწვა ლუხუმი.
იქვე მაღალი კლდე იყო,
გამოქვაბული შავადა,
ხავსით მორთული, პირქუში,
მრისხანე სანახავადა.
იქა ბუდობდა ვეება
გველი, მორთული ჯაგრითა,
ერთს დღესა გველი, ვით ნისლი,
გაწოლილიყო ხეზედა,
წიოდა გულჯავრიანი,
თანაც თბებოდა მზეზედა.
ამ დროს შაესმა კვნესის ხმა
ჯაგარ-აშლილსა გვერდზედა.
გაჰხედა, ნახა, - კაცი წევს,
სულის მაბრძოლი, ეული,
გასცქერის ცისა სივრცესა
სასომიხდილი, სნეული;
გველს შაებრალა ლუხუმი,
მისკე წავიდა ზლაზვნითა,
დაფიქრდა გველი ძლიერად,
გული ევსება ბრალითა.
ბევრის ცოდვების მოქმედსა
გადაუბრუნდა გუნება:
რა სიბრალულით იმსჭვალვის
მისი გველური ბუნება!
ზედ გადააწვა მკერდზედა,
წყლულსა ულოკდა ენითა.
თან მკერდს უსველებს მხედარსა
ცრემლების ჩამოდენითა.
აყრუებს ტყესა და ველსა
ოხვრითა რამოდენითა!
მთელს ერთს თვეს ასე უვლიდა
ადამის ტომის მტერია,
ბოროტების გზა გაუშვა,
კეთილი დაუჭერია!
საჭმელსაც თვითონ უზიდავს,
ასმევს წყალს ლაღის მთისასა,
ღამ-ღამ ზღაპარსაც უამბობს
ორის ობოლის ძმისასა.
ამბობენ: შააძლებინა
სნეულსო ფეხზე დადგომა;
ეღირსებაო ლუხუმსა
ლაშარის გორზე შადგომა!
1892 წ.